Ўзбек шевалари

[starter]

Сообщение от Yangi mehmon

Ўзбек шеваларидаги товушлар ҳақида оз-моз фикрлар бор эди.

Мени қизиқтирадиган жиҳат, замонавий ўзбек адабий тили шакллантирилаётганида унга қайси мезонлар асосида ёндашилгани. Шунингдек, бу жараёнда кимлар етакчилик қилгани. Нега деганда шеваларимизда бир қатор товушлар бор-ки, уларни жорий алифбо билан акс эттириш қийин. Ўзим кузатганларимни мисол келтирсам (ҳарфларни шартли равишда танладим):
ü (чўзиқ шакли) - наманган шевасида «кўприк» («кўпру»), «ўрик» («ўру»), «мушук» («мушу») сўзларининг талаффузида учрайди. Айтилиши туркчадаги ü товушига яқин келади.
ö - (озарбайжончага яқин, туркчадагиси кучлироқ ифодаланган) «гўл», «гўжа» сўзларида сезилади. «ўн» сўзи тожик тили таъсири бор шевалар талаффузида айнан шу тарзда айтилади.
ѝ («ы» нинг қисқа шакли) - сурхон шевасида яққолроқ сезилади. «бтта» сўзининг айтилишига эътибор беринг.
ы - хоразмчада жуда кўп қўлланилади (мисол шартмас менимча).
ə («э» нинг чўзиқ шакли) - наманганчада учрайди, мисол - «қəту».

Қарлуқ шеваларида «и» нинг 2 та варианти борлигини пайқаш мумкин. Қисқа ва чўзиқ «и» лар.
Яна эътибор берганим, Тошкент шевасида «ҳ» товуши деярли ишлатилмайди. Балки бунга тошкентчанинг русча акцентга кўпроқ берилгани сабабдир?



Хуллас, фикримча, кирилл алифбосида ҳамма товушлар акс эттирилмаган. Яхши томони, камбоджаликлардек 70 та ҳарфда ёзишга мажбур эмасмиз. Ёмон томони, талаффузни тўлиқ акс эттирмайди.

Ким қандай фикрда?

Rasmiy amaliyotda faqat va faqat o'zbek adabiy tili qo'llanishi sababli siz keltirgan harflarga ehtiyoj yo'q va bo'lmagan ham. Alifboga yangi harf qo'shishdan osoni yo'q. Masalan, qattiq va yumshoq J harflarini qo'shsa ham bo'ladi.
Ingliz tilida 6 ta unli harf bor, ular so'zdagi o'rniga qarab 22 hil tovushni ifoda etadi. Bizning tilimizda hali u darajaga ham yetgani yo'q.
Keyin sheva u sheva. Shevadan muayyan hudud ahlosigina foydalanadi. Ularga hozirgi alifbodagi harflarning o'zi yetib ortadi. So'zning yozilishiga qarab shevada qanday o'qilishini avtomatik ravishda bilib olishadi. Toshkentliklarga boshqa hudud shevasini bilishga va ayniqsa to'g'ri talaffuz qilishga zarurat yo'q.

[Bakhtiyor aka]

Сообщение от starter

Bizning tilimizda hali u darajaga ham yetgani yo'q.

Ўзбек миллати 300 дан ортиғ элат,қабила ва уруғларнинг бирлашиши натижасида вуждуга келган деган тахмин бор. Бошида уларнинг хар бирини тили алохида бўлиб, ўхшашлиги кам бўлган. Аста секин ўзбек миллати ва давлатчилиги шаклланиб боган сари тилларимиздаги фақрлар хам камайиб бориб, хозирга келиб шевалар сақланиб қолган холос. Бу объектив таррақиёт жараёни. Кейинчалик кўплаб таррақиёт омилллари таъсирида шевалар хам емирилиб боради, ва ўзбек тили хар бир шевадан олинадиган қўлланиши энг мақсадга мувофиқ сўзлар хисобига ривожланиб боради.

Глобалаллашиш жараёни хам муқаррар равишда жахон тилларини яқинлашишига олиб келади. Натижада хар хил миллат тилларида ухшаш сўзлар кўпайиб боради ва шу хисобига умуммий бир жахон тили шаклланиб боради (сунъий есперанто эмас!).

....Қачондир форумда Шевалар мавзусида қуйидагиларни учратиш мумукин:

Джон: Бизда Уэлс шевасида интернетни халиям интернет дейишади,

Тешавой: Алмисоқда қолиб кетибсизлар-ку, бизда Ўзбекистонда, аллақочон ..

Оффтоп:

Ярми хазил, ярми чин. Хаммасини, олий хакам - вақт - кўрсатади.

[Colorado]

Сообщение от Bakhtiyor aka

Хаммасини, олий хакам - вақт - кўрсатади

Оффтоп:

Иншаалах!
модератор сузи эса цензор эмас, бародари азиз маънони билдирадиган булса керак

[Nigora Umarova]

Сообщение от Colorado

Оффтоп:

Иншаалах!
модератор сузи эса цензор эмас, бародари азиз маънони билдирадиган булса керак

Юқоридаги фикрларни ярми чин, ярми хипчин, тарзида тушунайми?!..

[Yangi mehmon]

Сообщение от starter

Rasmiy amaliyotda faqat va faqat o'zbek adabiy tili qo'llanishi sababli siz keltirgan harflarga ehtiyoj yo'q va bo'lmagan ham. Alifboga yangi harf qo'shishdan osoni yo'q. Masalan, qattiq va yumshoq J harflarini qo'shsa ham bo'ladi.
Ingliz tilida 6 ta unli harf bor, ular so'zdagi o'rniga qarab 22 hil tovushni ifoda etadi. Bizning tilimizda hali u darajaga ham yetgani yo'q.
Keyin sheva u sheva. Shevadan muayyan hudud ahlosigina foydalanadi. Ularga hozirgi alifbodagi harflarning o'zi yetib ortadi. So'zning yozilishiga qarab shevada qanday o'qilishini avtomatik ravishda bilib olishadi. Toshkentliklarga boshqa hudud shevasini bilishga va ayniqsa to'g'ri talaffuz qilishga zarurat yo'q.

Мен адабий тилни ислоҳ қилиш фикридан йироқман, айниқса ҳали алифбо масаласи тўлиқ ҳал бўлмаган пайтда. Бу ерда бошқа савол бор: нега алифбоимиз бошқа туркий халқлар алифбосидан анча фарқ қилади? "Шева у шева" деган фикрингизга унча қўшилмайман. Адабий тил ва шевалар орасига кескин чизиқ тортиш нотўғри, чунки улар бир-бири билан чамбарчас боғланган. Фикримча, ҳозирги адабий тил ўзбек тилини ортиқча даражада соддалаштириш оқибати. Ва бу соддалаштириш асосан фонетика ҳисобига амалга оширилган.

Оффтоп:

Мактабда ўқиб юрган пайтларим негадир и товуши қатнашган сўзларнинг тўғри ёзилишини ўрганолмай қийналганимиз эсимга тушаверади. Кимдир билан сўзини блан деб ёзса, кимдир кетма-кет келган ундошлар орасига и ни қўшиб қўярди. Бу жуда кўп учрайдиган хато эди. Баъзан хаёлимга балки улар тўғри ёзаётгандир, балки орфографик қоидалар нотўғридир деган фикр келади (ҳар ҳолда ўзбек тили айтилиши ва ёзилиши бир тиллардан).

[Nigora Umarova]

Сообщение от Yangi mehmon

Мактабда ўқиб юрган пайтларим негадир и товуши қатнашган сўзларнинг тўғри ёзилишини ўрганолмай қийналганимиз эсимга тушаверади. Кимдир билан сўзини блан деб ёзса, кимдир кетма-кет келган ундошлар орасига и ни қўшиб қўярди. Бу жуда кўп учрайдиган хато эди. Баъзан хаёлимга балки улар тўғри ёзаётгандир, балки орфографик қоидалар нотўғридир деган фикр келади (ҳар ҳолда ўзбек тили айтилиши ва ёзилиши бир тиллардан).

и товушининг қисқа ва чўзиқ талаффуз этиладиган вариантлари бор. Сиз мисол келтириб ўтган билан сўзида и товуши қисқа талаффуз этилади. И товуши асосан сўз охирида чўзиқ талаффуз этилади. Араб тилига асосланган эски ўзбек алифбосида қисқа и товуши ҳарф ост белгиси забар билан ифодаланган. Чўзиқ и товуши эса йой ҳарфи билан белгиланган.
Уйдаги 1953-55- йилларда кирилл алифбосида чиққан китобларни ўқиганимда билан сўзи ўша пайтдаги орфография қоидаларига асосан блан деб ифодаланган. Бунга сабаб кирилл алифбосига асосланган алифбонинг 1956-1990 йилларда такомиллаштирилганлигидадир.

[Yangi mehmon]

Сообщение от Bakhtiyor aka

Короскон билан Чортоқ ўртасида чегара деярли қолмади, иккаласи деярли қўшилиб кетди. Лекин Уйчини шеваси сал бошқачароқ.

Айтингчи, сиз филологмисиз, товушлар хақидаги постингиз (менга ёқди) профессионалнинг мулохазаларига ўхшайди.

Лекин миллий тилимиздаги хамма товушларни акс эттиришга уриниш бемаъни холатга олиб келиши мумкин. Масалан, Польшадаги шундай уринишлар "бзжшинский" каби сўзларга олиб келган, ўзлари хам энди талафузига қийналишади.

Йўқ, филологмасман.

Қўшиламан, ҳамма товушларни алифбога тиқиш ярамайди, тартиб бўлиши керак. Фақат нега ҳозирги тартибга баъзи муҳим товушлар лойиқ кўрилмаган, мана шу савол.

[Bakhtiyor aka]

Сообщение от Nigora Umarova

Юқоридаги фикрларни ярми чин, ярми хипчин, тарзида тушунайми?!..

Оффтоп:

Яъни, «модераторлар» у пайтга бориб «фасилитэйтор»(eng: facilitator) деб аталади. "Хипчин" сўзи эса зарурият йуқлиги туфайли, хозирги алмисоқдаги сўзлар каби унитилади.

[Bakhtiyor aka]

Буни,

Сообщение от Yangi mehmon

Қўшиламан, ҳамма товушларни алифбога тиқиш ярамайди, тартиб бўлиши керак. Фақат нега ҳозирги тартибга баъзи муҳим товушлар лойиқ кўрилмаган, мана шу савол.

ва буни,

Сообщение от Nigora Umarova

и товушининг қисқа ва чўзиқ талаффуз этиладиган вариантлари бор. Сиз мисол келтириб ўтган билан сўзида и товуши қисқа талаффуз этилади. И товуши асосан сўз охирида чўзиқ талаффуз этилади. Араб тилига асосланган эски ўзбек алифбосида қисқа и товуши ҳарф ост белгиси забар билан ифодаланган. Чўзиқ и товуши эса йой ҳарфи билан белгиланган. Уйдаги 1953-55- йилларда кирилл алифбосида чиққан китобларни ўқиганимда билан сўзи ўша пайтдаги орфография қоидаларига асосан блан деб ифодаланган. Бунга сабаб кирилл алифбосига асосланган алифбонинг 1956-1990 йилларда такомиллаштирилганлигидадир.

бошқа мавзу очиб ўша ерга кўчириш керак. Бўлмаса "Жамшидбек ва Со." хафа бўлишади... .... "шевалар мавзусини офтоп куйдирворди" деб.

[Yangi mehmon]

Оффтоп:

Сообщение от Nigora Umarova

и товушининг қисқа ва чўзиқ талаффуз этиладиган вариантлари бор. Сиз мисол келтириб ўтган билан сўзида и товуши қисқа талаффуз этилади. И товуши асосан сўз охирида чўзиқ талаффуз этилади. Араб тилига асосланган эски ўзбек алифбосида қисқа и товуши ҳарф ост белгиси забар билан ифодаланган. Чўзиқ и товуши эса йой ҳарфи билан белгиланган.
Уйдаги 1953-55- йилларда кирилл алифбосида чиққан китобларни ўқиганимда билан сўзи ўша пайтдаги орфография қоидаларига асосан блан деб ифодаланган. Бунга сабаб кирилл алифбосига асосланган алифбонинг 1956-1990 йилларда такомиллаштирилганлигидадир.

Шунақа эски китоблардан бир-иккитаси бор эди менда ҳам. Тили бироз бошқача ҳозирги матнлардан. Айниқса кириллчага ўтгунга қадар чиққан китоблар тили ажабтовур туюлади.